تاریخچه هیات امناء

درشرایط حاضرنقش محوری دانشگاههای درتولید علم وتوسعه کشورانکارناپذیر بوده، درچشم انداز بیست ساله نیزانتظارات بسیارگسترده ای از دانشگاهها وجود دارد.

دانشگاهها مکلفند همسو با گسترش روز افزون علوم و فنون و تکنولوژی های جدید و پیشرفته درجهان و با توجه به نیازکشور،  نیروی انسانی متدین ومتبحر،  با نشاط وفعال،  بالنده ومتفکر با توجه به نیازکشور تربیت کنند،  علاوه برآن به تولید علم وبویژه علم بومی همت گمارند . بنابراین این اداره امور دانشگاهها بعنوان مغز متفکر جامعه باید قوانین ومقرراتی با ویژگیتهای متفاوت ازسایر دستگاهها داشته باشد . قانون تشکیل هیات امناء به همین منظور درشورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده وتا حد زیادی اختیارات ویژه ای به دانشگاهها وموسسات آموزش عالی وپژوهشی داده است . اما بدلیل نهادینه نشدن این تفکر در سایر دستگاهها مشکلاتی را جهت استفاده مطلوب ازقانون مذکور فراهم آورده است .

تصویر ماده 49  قانون برنامه پنجساله چهارم توسعه وماده 20  قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه راه را برای اداره امور دانشگاه با ویژگیهای فوق هموار نموده است لیکن می بایست تلاش گسترده ای جهت عملیاتی شدن این ماده قانونی با حفظ رعایت سیاستها وقوانین وزارت متبوع صورت پذیرد.

در بند «ب»ماده 20 قانون برنامه پنجم توسعه به شرح ذیل بر اختیارات هیأت امناء دانشگاه ها افزوده شد:

 دانشگاه ها ، مراکز و موسسات آموزش عالی و پژوهشی و فرهنگستان هایی که دارای مجوز از شورای گسترش آموزش عالی وزارتخانه های علوم ، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر مراجع قانونی ذیربط می باشند بدون الزام به رعایت قوانین و مقررات عمومی حاکم بر دستگاه های دولتی به ویژه قانون محاسبات عمومی، قانون مدیریت خدمات کشوری، قانون برگزاری مناقصات و اصلاحات و الحاقات بعدی آنها و فقط در چارچوب مصوبات و آیین نامه های مالی، معاملاتی و اداری – استخدامی- تشکیلاتی مصوب هیأت امنا که حسب مورد به تأیید وزارت وزراء علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و در مورد فرهنگستان ها به تأیید رییس جمهور می رسد، عمل می نمایند. اعضاء هیأت علمی ستادی وزارتخانه های علوم،تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مشمول حکم این بند هستند. حکم این بند شامل مصوبات، تصمیمات و آیین نامه های قبلی نیز می گردد و مصوبات یاد شده مادام که اصلاح نگردیده به قوت خود باقی هستند.

 تبصره1- هرگونه اصلاح ساختار و مقررات مالی-اداری،معاملاتی،استخدامی و تشکیلاتی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی و همچنین فرهنگستان های تخصصی فقط مشمول مفاد این بند است.

 تبصره2- اعتبارات اختصاص یافته از منابع عمومی دولت به این مراکز و موسسات کمک تلقی شده و بعد از پرداخت به این مراکز به هزینه قطعی منظور و بر اساس بودجه تفصیلی مصوب هیأت امنا و با مسوولیت ایشان قابل هزینه است.

 ازتاسیس اولین موسسه آموزش عالی درایران حدود 107 سال وازتشکیل اولین هیات امناء حدود 42 سا می گذرد درزیر به تاریخجچه هیات امناء در قبل وبعهد ازانقلاب اسلامی پرداخته می شود .

الف ) هیئت امناء قبل ازانقلاب اسلامی :

ازسال 1340 یعنی قبل از تاسیس وزارت علوم وآموزش عالی زمزمه های هیئت های امناء دانشگاهها موسسات آموزش عالی به صورتها وترکیبهای متفاوت وپراکنده به گوش می رسید. از جمله درسال 1339 در  اساسنامه دانشگاه ملی سابق ( شهید دکتر بهشتی )هیئت امناء بعنوان رکن اصلی دانشگاه به تصویب رسید اما دانشگاه شیراز براساس قانون تاسیس دانشگاه مصوب سا 1342 ( ه ش ) جزء اولین دانشگاههایی بود که دارای هیئت امناء گردید . سپس دانشگاه صنعتی شریف درسال 1344 هیئت امناء خود را تشکیل داد. سرانجام درسال 1346 دانشگاه تهران نیز دارای هیئت امناء گردید. دراسفند سال 1350 قانون هیئت های امناء موسسات عالی علمی ودولتی از تصویب مجلسین وقت گذشت، که پایه واساس آن،  قانون تشکیل واختیارات هیئت امناء دانشگاه تهران بود طبق آن،  هیئت های امناء دانشگاهها وموسسات آموزش عالی وپژوهشی دولتی با رعایت قانون تاسیس وزات علوم وآموزش عای به صورت یکنواخت و هماهنگ تشکیل می گردید . اعضای هیئت امناء مرکب از وزیر علوم وآموزش عالی یا نماینده تام الاختیار وی،  8  نفر ازشخصیت های محلی وکشور که بتواند نقش موثری در توسعه موسسه مربوط داشته باشند،  بودند. ضمنا در موسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار مربوط نیز عضویت داشت در موسسات علومی وابسته به وزارتخانه ها وسازمان های دیگر وزیر یا مسئول مربوط علاوه بر وزیرعلوم به اقتضاء سمت خود ریاست و یا عضویت هیئت امناء را داشتند. روسای موسسات عالی بدون حق رأی در جلسات شرکت داشتند. وزارت علوم و آموزش عالی می توانست مقررات این قانون را در صورت اقتضاء در هر یک از موسسات عالی پژوهشی دولتی دیگر و یا موسسات عالی علمی دیگری که به نحوی از انحاء از کمک دولت استفاده می نمودند به اجرا بگذارد. براساس اصلاحیه قانون هیئت امناء مصوب سال 1350 که در مرداد ماه 1353 به تصویب رسید، وزارت علوم و آموزش عالی مکلف گردید. برای هر یک از دانشگاههای دولتی و غیر دولتی و موسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی هیئت امنایی با ترکیب وزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام الاختیار  او« وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نماینده تام الاختیار او، دبیر شورای مرکزی دانشگاهها و موسسات آموش عالی، چهار تن از شخصیتهای بصیر و مطلع که نش موثری در توسعه موسسه مربوطه داشته باشند، تشکیل دهد. در دانشگاهها و موسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار ورئیس انجمن شهر مربوط نیز عضو هیئت امناء بودند.

در موسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر وزارتخانه ها و موسسات دولتی وزیر یا مسئول دولتی نیز به اقتضای سمت خود ریاست یا عضویت هیئت را داشتند. روسای دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی بدون  حق رأی در جلسات شرکت داشتند.

هیئت های امناء دانشگاهها بتدریج با ترکیب شرح وظیفه فوق ایجاد و شروع بکار نمودند.

ب) هیئت امناء بعد از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در کشور در اسفند سال 57 تمامی هیئت های امناء دانشگاهها به استناد لایحه قانونی مربوطه منحل گردید. لیکن برای جلوگیری از رکود اداره  امور دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی هیأتی مرکب از وزیر علوم و آموزش عالی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و وزیر طرحهای انقلاب تشکیل وتصمیم گیری در کلیه موارد فوق را بعهده گرفت. آن هیئت بعدها به هیئت سه نفره جانشین هیئت امناء معروف گشت که متشکل از وزیر علوم و آموزش عالی و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نمایندگان تام الاختیار آنان و آقای دکتر یدالله سحابی (عضویت با نام ) بود.

هیئت سه نفره فوق الذکر از اسفند سال 57 تا پایان سال 69 طی سی و نه جلسه تلاش نمود تا درباره مسائل و مشکلات مالی، اداری ، استخدامی و سازمانی دانشگاهها در چهار چوب قوانین و مقررات مربوطه تصمیم گیریهای لازم را بعمل آورند. هیئت سه نفره مذبور فعالیتهای خود را از طریق کمیته های کارشناسی اداری، مالی و بررسی و تجدید نظر و تدوین قوانین ، آئین نامه استخدامی پیگیری و سازماندهی میکرد.

با گسترش کمی آموزش عالی و تأسیس دانشگاهها و دانشکده های مختلف در اقصی نقاط کشور و همچنین افزایش شمار دانشجویان و توجه به پژوهش در سطوح بنیادی و کاربردی و توسعه ای و افزایش نیازها و خواسته ها و سایر عوامل موجب گردید اندیشه احیاء و شکل گیری مجدد هیئت امناء دانشگاهها با هدف اعطای استقلال بیشتر در سیاستگزاری و تصمیم گیری بروز نماید. مسئولان عالی رتبه  وزارت فرهنگ و آموزش عالی بر آن شدند تا قانون تشکیل هیئت های امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی را تنظیم نمایند و نهایتاً در جلسات 181 و 183 مورخ 9 و 23/12/1367 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و مقرر گردید مواد 8، 9 و 10 آن طی لایحه ای جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم گردد.

لازم به ذکر است تا پایان سال 1369 به رغم تصویب قانون تشکیل هیئت های امناء مذکور در سال 1367 به موجب ماده 11 آن کماکان هیئت سه نفره جانشین هیئت امناء به فعالیت خود ادامه داد. در بهمن ماه سال 1369 قانون نحوه انجام امور مالی و معاملاتی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که در تاریخ 26/10/1369 شورای نگهبان آنرا تأیید نمود. متعاقب آن دانشگاههای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به ایجاد هیئت های امناء در دانشگاهها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی وابسته همت گماشتند.

در حال حاضر در دانشگاهها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی 51 هیئت امناء شکل گرفته است. ضمناً برای دانشکده های جدید که در سال 1392 و بعد از آن بودجه مستقل خواهند داشت نیز هیأت امناء استقرار خواهد یافت.

خاطر نشان می سازد که دانشگاه علوم پزشک بقیه الله ، دانشگاه شاهد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی ارتش، دانشگاه امام حسین (ع)، انستیتو پاستور ایران ، مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ایران و مؤسسه سرم و واکسن سازی رازی نیز دارای هیئت امناء می باشند.

نکته دارای حائز اهمیت آنکه با تصویب ماده 49 قانون برنامه پنجساله چهارم توسعه کشور از ابتدای سال 1384 دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی صرفاً براساس آئین نامه ها و مقررات اداری، مالی، استخدامی و تشکیلات خاص، مصوبات هیئت های امناء مربوطه که به تأیید وزرای علوم ، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حسب مورد میرسد بدون الزام به رعایت قانون محاسبات عمومی، قانون استخدام کشوری و سایر قوانین و مقررات عمومی اداری ، مالی و استخدامی اداره شده که با تأکید این مهم در قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه "بند ب ماده 20" نقش هیأت های امناء و استقلال دانشگاهها پر رنگ تر گردیده است. ضمن آنکه اعتبارات این مؤسسات کمک تلقی شده و پس از پرداخت به هزینه قطعی منظور میگردد.

این مواد قانونی برنامه ها که مصوب مجلس محترم شورای اسلامی می باشد می تواند بعنوان نقطه عطفی جهت افزایش کارایی هیئت های امناء و استقلال دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی تلقی شود. مشروط بر آنکه ساختار لازم جهت تحقق این ظرفیت قانونی در دانشگاهها و ستاد وزارتخانه های مرتبط ایجاد گردد. در همین راستا نیز در سال 1390 کلیه دانشگاهها و مؤسسات در ساختار خود واحدی ستادی در حوزه ریاست مؤسسه بنام دبیرخانه هیأت امناء با تصویب هیأت امنای خود و تأیید و ابلاغ وزارت بوجود آوردند تا به عنوان بازوی ارتباطی بین اعضای اصلی ، مسئولین دانشگاه و وزارت متبوع بوده و هماهنگی های لازم را برای پویایی هیأت امناء و اجرایی شدن مصوبات بوجود آورند.